Çok eskiden beri günümüze gelen ve günümüzde şuan bile devam eden Şamanlık Anlamı Nedir? Şamanlığın başat ögesi Şaman Ne Demek? ve şifacılıklarıyla ünlenen şamanların İyileştirici Şaman Efsunları.
Şamanlık Anlamı Nedir? Şamanlığın Tanımı, Türklük ve Şamanlık
Orta Asya, Sibirya, Çin, Endonezya, Tibet, Kuzey ve Güney Amerika, Güneydoğu Asya, Japonya ve Avustralya şamanlık sisteminin var olduğu bölgelerdir. Şamanlık inanç dünyasında farklı Şekillerde yer edinmiş ve farklı coğrafyalarda gün yüzüne çıkmıştır. Ancak tezimde Orta Asya şamanlığından yola çıkarak konuyu ele alacağım. ġamanlık çok eski bir inanç sistemi olmasına rağmen günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiş, farklı formlara bürünse de aslını koruyabilmiştir. Kendisine ait bir kitabı veya peygamberi bulunmayan şaman inancında, imgeler ve ayinler dikkat çekmektedir. Ancak bu inancın merkezinde şaman adı verilen kimseler vardır. Çünkü şamanlığa ait tüm bilgi birikimi kuvvetli bir Tanrı inancı bulunan şamanlar tarafından aktarılmaktadır.
Şamanlık Orta Asya‟nın kadim dinlerinden olup günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiş, Türk kültüründe Gök Tanrı inancının potasında erimiş bir inanç sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Başlı başına bir din olmasından ziyade, kendine has kuralları, simgeleri ve ritüelleri olan bir sistemdir. Birçok araştırmacı bu konu hakkında çalışmalar yürütmüş ve çeşitli sebeplerle üzeri örtülen şamanlığı gün yüzüne çıkarmaya, onu anlayıp tanımlamaya çalışmıştır. Bunun sonucunda da farklı yaklaşımlar ve tanımlamalar ortaya çıkmıştır. Bu tanımlamalarda kimi araştırmacı salt din olarak açıklarken, kimisi din ve sihrin bir arada bulunduğu bir sistem olarak kabul etmiş, kimisi de sadece bir felsefe olduğunu ileri sürmüştür.
Abdülkadir İnan, Türk kültüründe yeri olan şamanlık hakkında, eski Orta Asya şamanizm‟inin esaslarını Gök Tanrı, güneş, ay gibi gök cisimleri, yer, su ve ateş kültlerine dayandırmış ve dini ayin ve törenlerin bir düzeni olduğunu dile getirmiştir. Nitekim şaman ritüellerine baktığımızda insan ile doğayı iç içe görmekteyiz. şamanlıkta insan doğanın dilinden anlar, onu dinler ve ona uyum sağlar.
Fuzuli Bayat‟a göre şamanlık, sosyal, kültürel, ideolojik ve dini anlamda toplumu her yönü ile kapsayan, etkileyen ve hatta yönlendiren felsefi bir bütündür. Ancak tüm inanç sistemimiz şamanlık adı altında birleşmemiştir. şamanlık var olan inançların tümünü kendi sistemine uyarlayarak yeniden şekillendirmiştir.
Ziya Gökalp‟in tanımlamasına göre, eski Türklerde aynı zamanda ve bir arada olan iki felsefi sistemden biri şamanlık, diğeri ise Toyonizmdir. Şamanlık bu felsefelerin sihir tarafını oluştururken, Toyonizm dini tarafıdır. Ancak Bayat, yukarıda görüldüğü üzere Gökalp ile aynı görüşte değildir ve bu fikrin doğru olmadığını savunmaktadır.
Bozkurt Güvenç şamanlığın, göçebe insanın doğaya egemen olma isteği sonucu ortaya çıktığını savunurken, İbrahim Kafesoğlu ise, Türk kültüründe yer alan atalar kültü, demircilik kültü, kartal ve at motiflerinin şamanlıkta da var olduğunu vurgulamış, inanç yapısı içerisinde de benzerlikler olduğunu dile getirmiştir. İbn Fadlan‟ın Başkurt şamanlığı hakkında verdiği bilgiler ise Şu şekildedir: Çok tanrılı inançları vardır, her bir nesnenin ve canlının ayrı bir tanrısı olduğuna inanırlar. En yüce tanrıları ise semada yaşar. Tanrılarına ibadet etmek için put yapar ve ona tapınırlar.
Hikmet Tanyu ise şamanlıktan ziyade Tek Tanrı inancı üzerinde durmuş ve Türklerin dini yapısının tek tanrılı olduğunu ve bu tanrının da Gök-Tanrı olduğunu belirtmiş, bilhassa Hunlar, Göktürk ve Oğuzların kesinlikle tek tanrıya taptıklarını dile getirmiştir.
Aybars Pamir, eski dönem şamanlığına ait kültlerin bugün hala varlığını sürdürdüğünü belirtmiştir. Özellikle atalar kültü, ölüm inancı, ay ve güneşin önemi gibi konuların hala önemini koruduğunu belirtmiştir. Cemal Şener‟e göre şamanlık, Türklerin İslamiyet‟i kabul etmeden önce yüzyıllar boyunca bağlı kaldıkları eski dinidir.10 Ancak tüm bunların yanı sıra zaman içerisinde maruz kaldığı farklı kültürler, siyasi baskılar veya yeni koşullar bugünkü şamanlığı eskisinden büyük oranla ayırmaktadır. Eski dönemde yaşanan şamanlık ise daha kapsamlı ve gelişmiş bir dindir.
Yabancı araştırmacıların gözünden şamanizm tanımı ise şu şekilde yapılmıştır: Eliade‟ye göre şamanizm, ilkel bir trans yöntemi iken, Perrin‟e göre şamanlık toplum yaşamının her alanına sızmış bir yapıdır. Ancak bu yapı yalnızca dini karakterli olmayıp aynı zamanda maddi, siyasi ve sosyal yönlüdür.
Çin kaynaklarında şaman toplumları hakkında yazan bilgilere göre düzenlenen tüm ayin ve merasimlerin zamanı ve nasıl yapılacağı bellidir. Tüm hakanların katıldığı bu ayinler yeni yılın ilk günü düzenlenir ve ata ruhları, yer-su iyeleri ve Gök-Tanrı adına kurban sunuları olur. Aynı zamanda gün içerisinde yerine getirilen bir uygulamada ayın ve güneşin gökte belirdiği zaman onlara tapınılır. şamanlık yalnızca bir boy veya toplulukla sınırlı kalmamış, zaman içerisinde ortaya çıkan devletlerde de tüm canlılığıyla varlığını sürdürmeyi başarmıştır.
Şamanlık her toplumun kendi kültür ögeleri ile harmanlanmış ve bu sayede yüzyıllara meydan okuyabilmiştir. Toplumu, insanı, kültürü, dini imgeleri, ruhları, tanrıları, doğayı ve tüm evreni kapsayan bu inanç sistemi hakkında; başlı başına bir dinden ziyade esrime tekniği ile farklılaşarak başka boyutlara ulaşan ve din ile sosyal yaşamı birleştiren bir inanç bütünüdür diyebiliriz. şamanlık hem felsefesi hem de simgeleriyle birlikte iç içe geçmiş kapsamlı ve köklü bir yapıya sahiptir. Ancak peygamberi veya kutsal kitabı olmayan şamanlık, başlı başına bir din değildir. Yazılı olamayan kuralları, ritüelleri, ibadet şekilleri, tanrı ile kurulacak olan iletişimin şekli, nerede ve nasıl kurban sunulacağı, doğadaki canlı ve cansız varlıkların önemi gibi sistemin temel unsurları, ata şaman tarafından yeni şamana aktarılarak günümüze ulaşmıştır. Çünkü şamanlık, kitabi din değil, sözlü geleneğe sahip bir inanç sistemidir ve aktarımın önemli bir yeri vardır. Bu sözlü kültür inancın sınırlarını çizdiği gibi aynı zamanda ġamanın toplumdaki yeri ve işlevini de göstermiş olur.
Şaman Ne Demek?
Şamanlık hakkındaki görüşleri verdikten sonra şimdi bu sistemin taşıyıcısı şamanlar hakkında bilgi vermeye çalışacağım. Ancak şamanlığın ne olduğu hakkındaki görüş farklılıkları burada da karşımıza çıkmaktadır.
Şaman adının anlamı ile ilgili bir takım görüşler söz konusudur. Görüş farklılıklarının oluşmasındaki en büyük etken ise bu görevi icra eden kimselere farklı topluluklarda farklı adlar verilmesidir. şaman kelimesinin kökeni hakkında bazı fikirler öne sürülmüştür. Kimisine göre şaman adı, bilen insan anlamına gelen şaman kelimesinden gelmektedir ve köken itibariyle Tunguz diline aittir. Kimisine göre, ruhlardan ilham alan anlamına gelen Samana kelimesinden gelmektedir ve köken itibariyle Pali diline aittir. Bunların yanı sıra kâhin, yorgun kişi, din adamı, hareket eden adam, kendinden geçerek gerçeği gören kişi ve rahip gibi tanımlar da şaman adının anlamları arasındadır. Tıpkı anlamlar gibi adlandırmalarda da bazı farklılıklar vardır. Nitekim çramana, sram, sramana, saman, hamman ve sümeniye şamanlara verilen isimlerden bazılarıdır.
Türk toplulukları arasında da farklı isimler aldığını görmekteyiz. Nitekim bu konu ile alakalı Bayat geniş bir yelpaze açmaktadır: Altay, Tuva, Telengit, Lebed, Şor, Sagay, Teleüt,Koybol, Kaçin, Küerik, Beltir, Soyon, Kumandin Türkleri kam veya ham, Yakutlar oyun, Çuvaşlar yum, Kırgız-Kazaklar bakşı/baksı, ya da bahşı, Ulçiler sama Buryatlar bö, Tunguzlar saman, Nanaylar, Oroçiler, Mançular sam, Ostyaklar tadıb, Nenler tadebya, Yukagirler alma, Saamlar noyda, Türkmenler perihan, falbin, Hantlar yöltaku, kadın şamanlara ise udugan, udagan, utahan, ubahan, ıduan vs. derler.
Aslında şaman adı üst başlık olarak kalmakta ve o görevi icra eden kişiyi tanımlamaktadır. Her boy kendine has bir isimle şamanı tanımlamıştır. Türk topluluklarının kullandığı kam kelimesi anlam itibariyle, kâhin, bilge kişi, hekim ve düşünür anlamına gelmektedir. Ayrıca bakşı ifadesi çoğunlukla Müslüman şamanlar için kullanılmıştır. Yine Müslümanlık içerisinde yer alması şamanlığın başlı başına bir din olmadığını gösteren başka bir noktadır.
Uluslararası bir terim haline gelen şaman kelimesi hakkında Bayat, ilk olarak Rus elçilerin seyahat defterlerinde yer aldığı ve onlar dolayısıyla Batı‟ya ulaştığı bilgisini vermiştir. Bunun yanı sıra kimi araştırmacılar çalışmalarında şaman adı ile Tunguzlarda yaşayan sihirbazları kastetmişlerdir. Bu görevi icra eden kişiler için tek bir adlandırma ve tanımlama olmadığından dolayı anlamında aşınmaların meydana geldiğini göstermektedir.
Şaman, şamanlığı taşıyan ve onu aktaran kişidir. Toplumda saygın bir yeri vardır ancak yine de şamanları doğrudan bir din adamı veya peygamber olarak tanımlayamayız. Çünkü toplumdaki tüm dini ritüeller şaman tarafından yerine getirilmez. Aynı zamanda misyonerlik üstlenerek dini yayma, herkese ulaşma gibi bir amacı da yoktur. Zira şamanlık yayılmaktan ziyade yaşadığı topluluklarla sınırlı kalan bir inanç sistemi olarak karşımıza çıkar. şamanlıkta yayılma yoktur, ulaşılan sırrı saklama ve sonraki adaya aktarma vardır. şamanların aynı şekilde yönetici vasıfları da yoktur. Toplumun siyasi oluşumlarında karar verme yetkisine de sahip olmadıkları gibi salt şifacı (medicineman) olarak da tanımlayamayız. Çünkü şamanı otacıdan ve din adamından ayıran bir takım özellikleri vardır. Ruhlarla iletişime geçebilmesi, ruhunu öteki âlemlere göçürebilmesi, kehanette bulunması onu otacıdan ve rahipten ayırmaktadır. şaman bu görevleri tek başına üstlenebilen kişidir.
Şamanlık Anlamı Nedir? Şamanlığın Tanımı, Türklük ve Şamanlık
Orta Asya, Sibirya, Çin, Endonezya, Tibet, Kuzey ve Güney Amerika, Güneydoğu Asya, Japonya ve Avustralya şamanlık sisteminin var olduğu bölgelerdir. Şamanlık inanç dünyasında farklı Şekillerde yer edinmiş ve farklı coğrafyalarda gün yüzüne çıkmıştır. Ancak tezimde Orta Asya şamanlığından yola çıkarak konuyu ele alacağım. ġamanlık çok eski bir inanç sistemi olmasına rağmen günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiş, farklı formlara bürünse de aslını koruyabilmiştir. Kendisine ait bir kitabı veya peygamberi bulunmayan şaman inancında, imgeler ve ayinler dikkat çekmektedir. Ancak bu inancın merkezinde şaman adı verilen kimseler vardır. Çünkü şamanlığa ait tüm bilgi birikimi kuvvetli bir Tanrı inancı bulunan şamanlar tarafından aktarılmaktadır.
Şamanlık Orta Asya‟nın kadim dinlerinden olup günümüze kadar varlığını devam ettirebilmiş, Türk kültüründe Gök Tanrı inancının potasında erimiş bir inanç sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Başlı başına bir din olmasından ziyade, kendine has kuralları, simgeleri ve ritüelleri olan bir sistemdir. Birçok araştırmacı bu konu hakkında çalışmalar yürütmüş ve çeşitli sebeplerle üzeri örtülen şamanlığı gün yüzüne çıkarmaya, onu anlayıp tanımlamaya çalışmıştır. Bunun sonucunda da farklı yaklaşımlar ve tanımlamalar ortaya çıkmıştır. Bu tanımlamalarda kimi araştırmacı salt din olarak açıklarken, kimisi din ve sihrin bir arada bulunduğu bir sistem olarak kabul etmiş, kimisi de sadece bir felsefe olduğunu ileri sürmüştür.
Abdülkadir İnan, Türk kültüründe yeri olan şamanlık hakkında, eski Orta Asya şamanizm‟inin esaslarını Gök Tanrı, güneş, ay gibi gök cisimleri, yer, su ve ateş kültlerine dayandırmış ve dini ayin ve törenlerin bir düzeni olduğunu dile getirmiştir. Nitekim şaman ritüellerine baktığımızda insan ile doğayı iç içe görmekteyiz. şamanlıkta insan doğanın dilinden anlar, onu dinler ve ona uyum sağlar.
Fuzuli Bayat‟a göre şamanlık, sosyal, kültürel, ideolojik ve dini anlamda toplumu her yönü ile kapsayan, etkileyen ve hatta yönlendiren felsefi bir bütündür. Ancak tüm inanç sistemimiz şamanlık adı altında birleşmemiştir. şamanlık var olan inançların tümünü kendi sistemine uyarlayarak yeniden şekillendirmiştir.
Ziya Gökalp‟in tanımlamasına göre, eski Türklerde aynı zamanda ve bir arada olan iki felsefi sistemden biri şamanlık, diğeri ise Toyonizmdir. Şamanlık bu felsefelerin sihir tarafını oluştururken, Toyonizm dini tarafıdır. Ancak Bayat, yukarıda görüldüğü üzere Gökalp ile aynı görüşte değildir ve bu fikrin doğru olmadığını savunmaktadır.
Bozkurt Güvenç şamanlığın, göçebe insanın doğaya egemen olma isteği sonucu ortaya çıktığını savunurken, İbrahim Kafesoğlu ise, Türk kültüründe yer alan atalar kültü, demircilik kültü, kartal ve at motiflerinin şamanlıkta da var olduğunu vurgulamış, inanç yapısı içerisinde de benzerlikler olduğunu dile getirmiştir. İbn Fadlan‟ın Başkurt şamanlığı hakkında verdiği bilgiler ise Şu şekildedir: Çok tanrılı inançları vardır, her bir nesnenin ve canlının ayrı bir tanrısı olduğuna inanırlar. En yüce tanrıları ise semada yaşar. Tanrılarına ibadet etmek için put yapar ve ona tapınırlar.
Hikmet Tanyu ise şamanlıktan ziyade Tek Tanrı inancı üzerinde durmuş ve Türklerin dini yapısının tek tanrılı olduğunu ve bu tanrının da Gök-Tanrı olduğunu belirtmiş, bilhassa Hunlar, Göktürk ve Oğuzların kesinlikle tek tanrıya taptıklarını dile getirmiştir.
Aybars Pamir, eski dönem şamanlığına ait kültlerin bugün hala varlığını sürdürdüğünü belirtmiştir. Özellikle atalar kültü, ölüm inancı, ay ve güneşin önemi gibi konuların hala önemini koruduğunu belirtmiştir. Cemal Şener‟e göre şamanlık, Türklerin İslamiyet‟i kabul etmeden önce yüzyıllar boyunca bağlı kaldıkları eski dinidir.10 Ancak tüm bunların yanı sıra zaman içerisinde maruz kaldığı farklı kültürler, siyasi baskılar veya yeni koşullar bugünkü şamanlığı eskisinden büyük oranla ayırmaktadır. Eski dönemde yaşanan şamanlık ise daha kapsamlı ve gelişmiş bir dindir.
Yabancı araştırmacıların gözünden şamanizm tanımı ise şu şekilde yapılmıştır: Eliade‟ye göre şamanizm, ilkel bir trans yöntemi iken, Perrin‟e göre şamanlık toplum yaşamının her alanına sızmış bir yapıdır. Ancak bu yapı yalnızca dini karakterli olmayıp aynı zamanda maddi, siyasi ve sosyal yönlüdür.
Çin kaynaklarında şaman toplumları hakkında yazan bilgilere göre düzenlenen tüm ayin ve merasimlerin zamanı ve nasıl yapılacağı bellidir. Tüm hakanların katıldığı bu ayinler yeni yılın ilk günü düzenlenir ve ata ruhları, yer-su iyeleri ve Gök-Tanrı adına kurban sunuları olur. Aynı zamanda gün içerisinde yerine getirilen bir uygulamada ayın ve güneşin gökte belirdiği zaman onlara tapınılır. şamanlık yalnızca bir boy veya toplulukla sınırlı kalmamış, zaman içerisinde ortaya çıkan devletlerde de tüm canlılığıyla varlığını sürdürmeyi başarmıştır.
Şamanlık her toplumun kendi kültür ögeleri ile harmanlanmış ve bu sayede yüzyıllara meydan okuyabilmiştir. Toplumu, insanı, kültürü, dini imgeleri, ruhları, tanrıları, doğayı ve tüm evreni kapsayan bu inanç sistemi hakkında; başlı başına bir dinden ziyade esrime tekniği ile farklılaşarak başka boyutlara ulaşan ve din ile sosyal yaşamı birleştiren bir inanç bütünüdür diyebiliriz. şamanlık hem felsefesi hem de simgeleriyle birlikte iç içe geçmiş kapsamlı ve köklü bir yapıya sahiptir. Ancak peygamberi veya kutsal kitabı olmayan şamanlık, başlı başına bir din değildir. Yazılı olamayan kuralları, ritüelleri, ibadet şekilleri, tanrı ile kurulacak olan iletişimin şekli, nerede ve nasıl kurban sunulacağı, doğadaki canlı ve cansız varlıkların önemi gibi sistemin temel unsurları, ata şaman tarafından yeni şamana aktarılarak günümüze ulaşmıştır. Çünkü şamanlık, kitabi din değil, sözlü geleneğe sahip bir inanç sistemidir ve aktarımın önemli bir yeri vardır. Bu sözlü kültür inancın sınırlarını çizdiği gibi aynı zamanda ġamanın toplumdaki yeri ve işlevini de göstermiş olur.
Şaman Ne Demek?
Şamanlık hakkındaki görüşleri verdikten sonra şimdi bu sistemin taşıyıcısı şamanlar hakkında bilgi vermeye çalışacağım. Ancak şamanlığın ne olduğu hakkındaki görüş farklılıkları burada da karşımıza çıkmaktadır.
Şaman adının anlamı ile ilgili bir takım görüşler söz konusudur. Görüş farklılıklarının oluşmasındaki en büyük etken ise bu görevi icra eden kimselere farklı topluluklarda farklı adlar verilmesidir. şaman kelimesinin kökeni hakkında bazı fikirler öne sürülmüştür. Kimisine göre şaman adı, bilen insan anlamına gelen şaman kelimesinden gelmektedir ve köken itibariyle Tunguz diline aittir. Kimisine göre, ruhlardan ilham alan anlamına gelen Samana kelimesinden gelmektedir ve köken itibariyle Pali diline aittir. Bunların yanı sıra kâhin, yorgun kişi, din adamı, hareket eden adam, kendinden geçerek gerçeği gören kişi ve rahip gibi tanımlar da şaman adının anlamları arasındadır. Tıpkı anlamlar gibi adlandırmalarda da bazı farklılıklar vardır. Nitekim çramana, sram, sramana, saman, hamman ve sümeniye şamanlara verilen isimlerden bazılarıdır.
Türk toplulukları arasında da farklı isimler aldığını görmekteyiz. Nitekim bu konu ile alakalı Bayat geniş bir yelpaze açmaktadır: Altay, Tuva, Telengit, Lebed, Şor, Sagay, Teleüt,Koybol, Kaçin, Küerik, Beltir, Soyon, Kumandin Türkleri kam veya ham, Yakutlar oyun, Çuvaşlar yum, Kırgız-Kazaklar bakşı/baksı, ya da bahşı, Ulçiler sama Buryatlar bö, Tunguzlar saman, Nanaylar, Oroçiler, Mançular sam, Ostyaklar tadıb, Nenler tadebya, Yukagirler alma, Saamlar noyda, Türkmenler perihan, falbin, Hantlar yöltaku, kadın şamanlara ise udugan, udagan, utahan, ubahan, ıduan vs. derler.
Aslında şaman adı üst başlık olarak kalmakta ve o görevi icra eden kişiyi tanımlamaktadır. Her boy kendine has bir isimle şamanı tanımlamıştır. Türk topluluklarının kullandığı kam kelimesi anlam itibariyle, kâhin, bilge kişi, hekim ve düşünür anlamına gelmektedir. Ayrıca bakşı ifadesi çoğunlukla Müslüman şamanlar için kullanılmıştır. Yine Müslümanlık içerisinde yer alması şamanlığın başlı başına bir din olmadığını gösteren başka bir noktadır.
Uluslararası bir terim haline gelen şaman kelimesi hakkında Bayat, ilk olarak Rus elçilerin seyahat defterlerinde yer aldığı ve onlar dolayısıyla Batı‟ya ulaştığı bilgisini vermiştir. Bunun yanı sıra kimi araştırmacılar çalışmalarında şaman adı ile Tunguzlarda yaşayan sihirbazları kastetmişlerdir. Bu görevi icra eden kişiler için tek bir adlandırma ve tanımlama olmadığından dolayı anlamında aşınmaların meydana geldiğini göstermektedir.
Şaman, şamanlığı taşıyan ve onu aktaran kişidir. Toplumda saygın bir yeri vardır ancak yine de şamanları doğrudan bir din adamı veya peygamber olarak tanımlayamayız. Çünkü toplumdaki tüm dini ritüeller şaman tarafından yerine getirilmez. Aynı zamanda misyonerlik üstlenerek dini yayma, herkese ulaşma gibi bir amacı da yoktur. Zira şamanlık yayılmaktan ziyade yaşadığı topluluklarla sınırlı kalan bir inanç sistemi olarak karşımıza çıkar. şamanlıkta yayılma yoktur, ulaşılan sırrı saklama ve sonraki adaya aktarma vardır. şamanların aynı şekilde yönetici vasıfları da yoktur. Toplumun siyasi oluşumlarında karar verme yetkisine de sahip olmadıkları gibi salt şifacı (medicineman) olarak da tanımlayamayız. Çünkü şamanı otacıdan ve din adamından ayıran bir takım özellikleri vardır. Ruhlarla iletişime geçebilmesi, ruhunu öteki âlemlere göçürebilmesi, kehanette bulunması onu otacıdan ve rahipten ayırmaktadır. şaman bu görevleri tek başına üstlenebilen kişidir.